Boijmans in de oorlog. Kunst in de verwoeste stad

13 oktober 2018 – 27 januari 2019

Zaterdag 13 oktober: open dag van 11.00 tot 17.00 uur

Media kit: persbericht, achtergrondinformatie en beeldmateriaal

Museum Boijmans Van Beuningen duikt in zijn geschiedenis tijdens de oorlogsjaren

Vanaf 13 oktober 2018 tot en met 27 januari 2019 vertelt Museum Boijmans Van Beuningen over zijn eigen museumverleden in de veelzijdige tentoonstelling 'Boijmans in de Oorlog. Kunst in de verwoeste stad' samengesteld door conservator Peter van der Coelen en gastconservator Sandra Smets. Een van de aanleidingen voor de tentoonstelling is de afronding van het herkomstonderzoek naar de museumcollectie waarbij de stukken uit de verzameling de revue zijn gepasseerd en hun herkomst is vastgesteld voor zover mogelijk. Tegelijkertijd met de tentoonstelling verschijnen er twee publicaties.

Museumdirecteur Sjarel Ex: “Bijna 75 jaar na de oorlog, die Rotterdam hevig heeft geraakt, leek het tijd om de vragen die over Boijmans in de oorlog leven, voor eens en voor altijd van antwoord te voorzien. Wij maken onze geschiedenis volledig transparant.”

Hoe hou je een museum levend wanneer de kunstwerken zijn opgeborgen vanwege oorlogsgeweld? Wat doe je als kunstenaar in tijden van onvrijheid en onderdrukking? Deze vragen zijn tijdens de oorlog in Rotterdam pijnlijk actueel. Het bombardement van 14 mei 1940 heeft de historische binnenstad weggevaagd en tal van kunstenaars zitten zonder atelier. Museum Boymans heeft de succesvolste directeur van het land: Dirk Hannema. Gesteund door gemeente en particulieren heeft hij het museum uitgebouwd tot een instelling van nationale betekenis. Tijdens de bezetting plooit hij zich soepel naar het nieuwe regime. Zo wordt hij ook de meest omstreden museumdirecteur. Het verhaal van het museum in oorlogstijd wordt gepresenteerd tegen de achtergrond van het Rotterdamse kunstleven. De wederopbouw van de stad schept nieuwe mogelijkheden voor kunstenaars, evenals het kunstbeleid van de bezetter. Maar als deze regels gaat stellen en verplichtingen oplegt, komen kunstenaars voor de keuze te staan: meewerken, terugtrekken of verzet? In de tentoonstelling wordt in een van de zalen het gegeven van de roofkunst belicht: voor, tijdens en na de bezetting zijn er werken in de museumcollectie terechtgekomen als gevolg van de grootschalige roof van Joods kunstbezit door de nazi’s die vanaf 1933 aan het bewind kwamen. Te zien is hoe de herkomst van een aantal werken is achterhaald en de rechtmatige eigenaars zijn opgespoord.

(Noot: zie ook achtergrondinformatie / zaalteksten onderaan het persbericht in de mediakit)

·         Wetenschappelijke biografie van toenmalig museumdirecteur Dirk Hannema ‘Hannema: museumdirecteur’ door Wessel Krul bij uitgeverij Prometheus;

·         Boijmans Studie: ‘Omstreden verleden. Museum Boijmans Van Beuningen en de Tweede Wereldoorlog’ door dr. Ariëtte Dekker;

·         Herkomstonderzoek dat het museum de afgelopen jaren heeft uitgevoerd vanuit het landelijke onderzoeksproject Museale Verwervingen vanaf 1933;

·         Op 9 november van 13.00-17.00 uur vindt een groot symposium plaats in De Doelen in Rotterdam met Ian Buruma als keynote spreker (dagvoorzitter: Jort Kelder).

Museum Boijmans Van Beuningen heeft via een oral history project persoonlijke herinneringen aan het museum tijdens de oorlog verzameld in samenwerking met Verhalenhuis Belvedère Verhalen uit eerste en tweede hand. Van ouders, grootouders, buren of anderen met hun herinnering aan Museum Boymans  tijdens de Tweede Wereldoorlog of over de Rotterdamse kunstscène in deze periode. De verzamelde verhalen worden gepresenteerd op een website en een aantal verhalen krijgt een plaats in de tentoonstelling. Aanmelden verhalen via: info@verhalenhuisbelvedere.nl.

Met de publicatie van  Ariëtte Dekker wil het museum openheid van zaken geven over zijn geschiedenis rondom en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Met een directeur die zich soepel plooide naar de wensen van de bezetter en verzamelaars gelieerd aan het museum die kunstwerken verkochten aan de nazi’s. Maar tegelijkertijd speelde het museum ook een belangrijke rol als centrum van kunst, cultuur en cultuurbescherming in het gebombardeerde Rotterdam.

Deze Boijmans Studie reconstrueert de rol van het museum en zijn begunstigers evenals die van directeur Dirk Hannema tijdens de oorlog. Het beeld zou niet compleet zijn zonder de bijzondere voorgeschiedenis van het museum, dat de stormachtige groei van zijn collectie dankte aan mecenassen als de Rotterdamse havenbaronnen D.G. van Beuningen en Willem van der Vorm en de Haarlemse bankier Franz Koenigs. Hun verzamelaarschap en mecenaat vonden plaats in een periode van grote welvaartsverschuivingen, met een bloeiende internationale kunsthandel als gevolg. Auteur Ariëtte Dekker is zelfstandig economisch-historisch onderzoeker en publiceerde eerder een biografie van Anton Kröller (2015) en De Club Rotterdam (2008).

De ambitieuze Hannema plooide zich naar de eisen en opvattingen van de bezetter en werkte mee aan Duitse initiatieven. Tegelijkertijd zette hij zich in voor Joodse en niet-Joodse kunstenaars en verzamelaars; sommigen van hen wist hij soms zelfs vrij te krijgen uit Duitse gevangenschap. Dirk Hannema koesterde affiniteit met het nationaalsocialisme en werd uiteindelijk 'Gemachtigde voor het Museumwezen’ in het zogenaamde schaduwkabinet van Mussert. Eigenlijk wilde hij in zijn museum alleen kunst tonen, maar evenals de andere Nederlandse museumdirecteuren moest hij zijn zalen uiteindelijk openstellen voor nationaalsocialistische propaganda. Van de succesvolle, maar omstreden museumdirecteur, die na de bevrijding werd ontslagen op grond van collaboratie, verschijnt tegelijk met de tentoonstelling bij Uitgeverij Prometheus de wetenschappelijke biografie ‘Hannema: museumdirecteur’ door Wessel Krul, emeritus hoogleraar Moderne Kunst- en Cultuurgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Een belangrijke aanleiding voor de tentoonstelling en de Boijmans studie is de afsluiting van  het herkomstonderzoek dat het museum de afgelopen jaren heeft uitgevoerd vanuit het landelijke onderzoeksproject Museale Verwervingen vanaf 1933. De collectie van het museum is onderzocht om na te gaan of er kunstwerken met een problematische herkomstgeschiedenis aanwezig zijn. De aandacht richtte zich op werken die vanaf 1933 zijn verworven of van eigenaar zijn gewisseld tussen 1933-1945. Nadat de nationaalsocialisten in 1933 in Duitsland aan de macht kwamen, werden Joden vervolgd en hun eigendommen geconfisqueerd. Dit mondde uit in grootschalige kunstroof vooraf en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Daarbij werden kunstwerken geroofd, geconfisqueerd of onder dwang voor veel te lage prijzen verkocht. Dit gebeurde onder andere in Oostenrijk vanaf de Anschluss in 1938 en in landen zoals Frankrijk en Nederland gedurende de bezetting. Via kunsthandels, veilingen of particulieren kwam roofkunst soms in Nederlandse musea terecht. Ook in latere jaren verwierven musea kunstobjecten, zonder te weten dat deze tijdens de Tweede Wereldoorlog waren geroofd, geconfisqueerd of onder dwang verkocht. Het herkomstonderzoek heeft tot nu toe geleid tot de restitutie van zeven werken uit het bezit van Boijmans gedurende de jaren 1945-2009. In een aparte sectie van de tentoonstelling wordt deze nasleep van de oorlog toegelicht aan de hand van enkele casussen. In overleg met de nabestaanden wordt een aantal gerestitueerde werken getoond en worden de verhalen over de betrokken families en de herkomstgeschiedenis gevisualiseerd. Bovendien worden er kunstwerken getoond waarvan de herkomstgeschiedenis twijfel oproept. Ook het proces van teruggave wordt belicht.

Naar aanleiding van de tentoonstelling organiseert Museum Boijmans Van Beuningen op vrijdag 9 november 2018 een symposium in De Doelen, Rotterdam. Tijdens dit symposium worden diverse onderzoeken die ten grondslag liggen aan de tentoonstelling gepresenteerd en in een breder perspectief geplaatst. Met Ariette Dekker, Wessel Krul, Helen Schretlen, Sandra Smets, Claartje Wesselink, Wouter Veraart en keynote spreker Ian Buruma. Dagvoorzitter is Jort Kelder. De kosten voor dit symposium bedragen €20,-. Kaarten kunnen geboekt worden via het museum en op: https://www.boijmans.nl/activiteiten/sympoisum-boijmans-in-de-oorlog

Van 15 oktober tot en met 11 november is de pop-up presentatie ‘Boijmans in de oorlog. Kunst in de verwoeste stad’ te zien in de Bijenkorf Rotterdam. Dankzij een bijzonder bruikleen van de Bijenkorf is nu een bronzen schaalmodel van Zadkines Verwoeste Stad te zien. In 1947 ontwierp de Joodse beeldhouwer Ossip Zadkine het beroemde beeld van een ten hemel schreiende figuur waarvan het hart is uitgerukt. In december 1949 wordt voor het eerst in Museum Boymans een bronzen model hiervan geëxposeerd. Zadkines belichaming van een oorlogsbombardement raakte een snaar in de stad die zelf haar hart was kwijtgeraakt. De Bijenkorf, zelf als Joods bedrijf in het hart geraakt, schonk het beeld in groot formaat aan Rotterdam, waar het verrees aan de Leuvehaven.

De tentoonstelling ‘Boijmans in de oorlog. Kunst in de verwoeste stad’ wordt mede mogelijk gemaakt door Stichting Volkskracht, Prins Bernhard Cultuurfonds Zuid-Holland, Stichting stad Rotterdam anno 1720, Erasmusstichting, M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting en een anonieme schenker.

De bijbehorende publicatie ‘Omstreden verleden. Museum Boijmans Van Beuningen en de Tweede Wereldoorlog’ wordt mede mogelijk gemaakt door de Stichting “de Leeuwenberg”, Stichting Pieter Haverkorn van Rijsewijk en Stichting dr. Hendrik Muller's Vaderlandsch Fonds.

Bij de tentoonstelling ontwikkelt het museum een website (binnenkort bekend) waarop gepresenteerd wordt wat er tijdens de oorlogsjaren in en rond het museum gebeurt. De site vormt een bron van informatie en een basis voor verder onderzoek. Er zijn originele documenten, foto’s en archiefstukken op te vinden, zoals jaarverslagen en aanwinsten. Ook zijn er biografieën van directeur Hannema en zijn staf en van de mecenassen die het museum steunden. Via de rubriek nieuws zijn de gebeurtenissen tussen 1935 en 1945 chronologisch te volgen. Tenslotte brengt de site de gesproken verhalen over het museum in oorlogstijd, die door Verhalenhuis Belvedère bijeen zijn gebracht in het kader van het oral history project. De website is een project in ontwikkeling waaraan tijdens en na de tentoonstelling steeds informatie wordt toegevoegd. Hij biedt de mogelijkheid om diep in de geschiedenis te duiken en een gefundeerd perspectief op het omstreden verleden van het museum te krijgen.